Tác giả: Hoàng Diễn Hồng và Đoàn Việt Châu
Trong cuộc sống, bạn có thể đã từng trải qua những tình huống tương tự như: khi sắp phải đối mặt với kỳ thi quan trọng hoặc báo cáo công việc, đột nhiên cảm thấy đau bụng hoặc khó chịu, thậm chí nghiêm trọng hơn là tiêu chảy; sau khi cãi nhau với người khác, bạn không còn hứng thú ăn uống; trong những ngày tâm trạng buồn bã, việc đi đại tiện cũng trở nên khó khăn hơn… Nếu bạn đã có những trải nghiệm như vậy, điều đó có nghĩa là bộ não và dạ dày của bạn đang thực sự “giao tiếp” với nhau. Kênh liên lạc bí ẩn giữa não bộ và hệ tiêu hóa này hoạt động như thế nào? Tại sao cảm xúc lại ảnh hưởng đến chức năng tiêu hóa và sự khó chịu ở dạ dày lại có thể tác động ngược lại đến tâm trạng của bạn? Hãy cùng nhau khám phá “trục ruột-não” đầy bí ẩn này.
Não bộ và dạ dày: Sợi dây liên kết hai chiều
Năm 2011, một nghiên cứu tổng quan được công bố trên tạp chí “Tự nhiên: Đánh giá Khoa học Thần kinh” tiết lộ rằng có một kênh giao tiếp thông tin hai chiều giữa bộ não và dạ dày, được gọi là “trục ruột-não”. Cấu trúc của trục này rất phức tạp, bao gồm khu vực trung tâm trong não điều khiển cảm xúc, hệ thần kinh ruột được gọi là “bộ não thứ hai”, hệ thần kinh tự chủ bao gồm hệ thần kinh giao cảm và đối giao cảm, trục hạ đồi- tuyến yên- tuyến thượng thận (hay còn gọi là trục HPA), cùng với hormone do ruột tiết ra và các chất do vi sinh vật chuyển hóa sản xuất.
Trong hệ thống tinh vi này, não bộ và dạ dày liên kết chặt chẽ và tương tác thường xuyên. Khi cảm xúc của chúng ta có biến động, chẳng hạn như bị stress, lo âu, hoặc tức giận, các khu vực như hạch hạnh nhân, vỏ não trán trong bộ não sẽ ngay lập tức được kích hoạt. Những khu vực này, thông qua hệ thần kinh giao cảm và trục HPA, nhanh chóng truyền “tín hiệu cảm xúc” đến dạ dày, từ đó gây ra một loạt thay đổi sinh lý. Sự tiết axit dạ dày có thể mất cân bằng, nhịp nhàng co bóp của dạ dày có thể tăng cường hoặc giảm sút, và mức độ co bóp của cơ thắt cũng thay đổi.
Đáng chú ý, việc truyền thông tin không chỉ là sự truyền tải một chiều từ não đến dạ dày, mà dạ dày cũng có khả năng “phản hồi”. Các thụ thể trong dạ dày và hệ thần kinh ruột có thể cảm nhận nhạy bén các chất hóa học, áp lực, đau đớn và các thông tin khác, sau đó gửi tín hiệu trở lại bộ não qua dây thần kinh lang thang. “Con đường đi lên” này có thể ảnh hưởng đến trạng thái cảm xúc, mức độ cảnh giác, thậm chí cả khả năng quyết định và ghi nhớ. Các nghiên cứu cho thấy, tín hiệu từ ruột sẽ được truyền đến các khu vực não liên quan đến cảm xúc, động cơ và quyết định, chẳng hạn như đảo trước, hồi chẩm trước, và vỏ não vùng trán, từ đó điều chỉnh cảm nhận và xu hướng hành vi của cá nhân.
Chính con đường hai chiều này giải thích nhiều hiện tượng phổ biến trong cuộc sống: đau dạ dày khi căng thẳng, không có vị giác khi tâm trạng không tốt, dễ bị táo bón khi cảm xúc đi xuống, thậm chí những quyết định được đưa ra “bằng trực giác” cũng có thể được sự tham gia của giao tiếp giữa ruột và não. Tổng thể mà nói, con đường này giữa não và dạ dày giống như một con đường cao tốc hai chiều đông đúc, kết nối chặt chẽ bộ não với hệ tiêu hóa.
Thay đổi âm thầm của dạ dày dưới áp lực
Khi chúng ta chịu áp lực tâm lý, hệ tiêu hóa thường là một trong những cơ quan đầu tiên bị ảnh hưởng. Mặc dù dạ dày làm việc trong im lặng, nhưng khi cảm xúc căng thẳng, nó cũng sẽ xảy ra những thay đổi bên trong cơ thể.
Một bài tổng quan chuyên đề do Đại học Cork của Ireland phối hợp với nhiều nhóm nghiên cứu của Mỹ thực hiện đã hệ thống tóm tắt ảnh hưởng của stress tâm lý cấp tính và mãn tính đối với dạ dày, cụ thể như sau:
Rối loạn tiết axit dạ dày: Trong tình huống stress cấp tính, bộ não sẽ giải phóng một chất gọi là yếu tố giải phóng hormone vỏ thượng thận (CRF), có thể trực tiếp gây ảnh hưởng đến chức năng tiết axit dạ dày. Sự can thiệp này có thể khiến một số người tiết axit dạ dày quá mức khi bị áp lực, dẫn đến tình trạng trào ngược hoặc cảm giác nóng rát ở dạ dày; trong khi những người khác có thể tiết axit không đủ, làm ảnh hưởng đến quá trình tiêu hóa thức ăn.
Rối loạn chức năng co bóp dạ dày: Áp lực khiến hệ thần kinh giao cảm kích thích và tiết ra norepinephrine, chất này sẽ ức chế sự tiết acetylcholine, từ đó làm giảm khả năng co bóp của cơ trơn dạ dày, khiến sự co bóp của dạ dày trở nên chậm chạp. Thời gian dạ dày rỗng lâu hơn, thức ăn ở lại trong dạ dày quá lâu có thể dẫn đến cảm giác đầy bụng và khó tiêu. Trong một số thí nghiệm trên động vật, các nhà nghiên cứu cũng quan sát thấy áp lực có thể gây ra sự co bóp bất thường của đại tràng, biểu hiện bằng việc đi đại tiện nhiều lần, thậm chí là tiêu chảy.
Sự ảnh hưởng đến cảm giác thèm ăn: Áp lực không chỉ ảnh hưởng đến sự tiết axit dạ dày và co bóp dạ dày mà còn “kiểm soát” cả cảm giác thèm ăn của chúng ta. Trong tình huống áp lực cấp tính, một số người có thể trải qua hiện tượng “mất cảm giác thèm ăn”, do bộ não ưu tiên khởi động đường dẫn phản ứng căng thẳng, ức chế hành vi ăn uống không khẩn cấp. Ngược lại, trong trạng thái stress mãn tính, một số người có thể xuất hiện “ăn uống do cảm xúc”, vì áp lực gây rối loạn hệ thống tín hiệu giữa ruột và não liên quan đến hormone đói cũng như các cơ chế thưởng, khiến con người có xu hướng ăn uống để giảm thiểu cảm xúc tiêu cực.
Thay đổi cấu trúc của đường tiêu hóa: Nếu áp lực chỉ trong khoảng thời gian ngắn, cơ chế điều chỉnh của cơ thể có thể hoạt động; nhưng nếu tồn tại lâu dài trong tình trạng stress mãn tính, đường tiêu hóa sẽ dần xuất hiện “thay đổi cấu trúc”, có khả năng khiến dạ dày vào trạng thái “nhạy cảm nội tạng”. Ngay cả khi không có tổn thương rõ ràng về mặt cấu trúc, vẫn có thể xuất hiện cảm giác đau dạ dày, đầy hơi, buồn nôn.
Có thể thấy, áp lực cảm xúc không chỉ là một sự dao động tạm thời, dù là áp lực cấp tính bất ngờ hay áp lực mãn tính tích lũy, đều có thể thông qua mạng lưới thần kinh và hormone phức tạp, thực sự và liên tục thay đổi trạng thái của dạ dày, từ sự tiết axit dạ dày, chức năng co bóp đến cảm giác thèm ăn, ảnh hưởng toàn diện.
Hướng dẫn thực tiễn để chăm sóc “dạ dày cảm xúc”
Nếu áp lực cảm xúc thực sự có thể gây hại cho hệ tiêu hóa, vậy chúng ta nên thực hiện những biện pháp nào để bảo vệ “cơ quan cảm xúc” thường bị bỏ quên này?
Đối diện với nguồn cơn gây áp lực: Quản lý áp lực không chỉ đơn giản là tự thuyết phục bản thân, mà có tác dụng bảo vệ sức khỏe hệ tiêu hóa thực sự. Chúng ta có thể giảm bớt căng thẳng thông qua lịch sinh hoạt hàng ngày hợp lý, duy trì vận động vừa phải và điều chỉnh tâm lý tích cực. Ví dụ, đảm bảo giấc ngủ đầy đủ hàng ngày, sắp xếp vài lần tập thể dục aerobic như chạy bộ hay bơi lội mỗi tuần đều giúp làm giảm ảnh hưởng tiêu cực của stress đối với cơ thể. Ngoài ra, khi cảm thấy áp lực, bạn có thể thử chia sẻ với bạn bè hoặc gia đình, hoặc thư giãn cơ thể tinh thần qua thiền định, hít thở sâu.
Nâng cao khả năng nhận thức cơ thể: Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta có thể nâng cao khả năng nhận biết trạng thái bên trong cơ thể bằng cách thực hành thiền định, tập luyện hít thở sâu, để phát hiện sớm “tín hiệu cảnh báo” mà cơ thể gửi ra. Chẳng hạn, dành từ 10 đến 15 phút mỗi ngày để thực hành thiền, tập trung vào hơi thở và các cảm giác tinh tế trong cơ thể, nhờ đó khi cảm xúc có biến động hoặc cơ thể có dấu hiệu không ổn, bạn có thể kịp thời nhận ra và có những biện pháp xử lý phù hợp.
Duy trì sự cân bằng vi sinh đường ruột: Giữ cho cấu trúc chế độ ăn uống cân bằng, tiêu thụ thực phẩm giàu chất xơ và thực phẩm lên men sẽ giúp duy trì sự ổn định của hệ vi sinh đường ruột, từ đó góp phần vào việc “điều chỉnh cảm xúc”. Chất xơ có tác dụng thúc đẩy chuyển động của ruột, giúp việc đi đại tiện dễ dàng hơn, đồng thời cung cấp dưỡng chất cần thiết cho các vi khuẩn có lợi trong ruột để phát triển. Thực phẩm lên men chứa nhiều probiotic giúp điều chỉnh sự cân bằng của hệ vi sinh đường ruột. Bánh mì nguyên hạt, bột yến mạch, các loại rau củ và trái cây là thực phẩm giàu chất xơ; trong khi sữa chua, dưa muối, đồ ăn chế biến từ đậu lên men là những lựa chọn tuyệt vời để bổ sung probiotic.
Trục “ruột-não” giữa não bộ và dạ dày là một hệ thống sinh lý phức tạp và kỳ diệu, có ảnh hưởng sâu sắc đến sức khỏe thể chất và tinh thần của chúng ta. Hiểu rõ cơ chế hoạt động của hệ thống này sẽ giúp chúng ta hiểu sâu hơn về cơ thể và cảm xúc của chính mình, từ đó thực hiện những biện pháp hiệu quả để chăm sóc sức khỏe đường tiêu hóa, nâng cao chất lượng cuộc sống. Trong nhịp sống hiện đại hối hả, đừng bao giờ xem nhẹ sự thay đổi cảm xúc và tình trạng tiêu hóa của bản thân, hãy đảm bảo rằng bộ não và dạ dày của bạn luôn trong trạng thái thoải mái và khỏe mạnh.
Tài liệu tham khảo
Mayer EA. Cảm giác ruột: sinh học mới nổi lên của giao tiếp giữa ruột và não. Nat Rev Neurosci. 2011;12(8):453–66.
