Nói về nhiễm Covid-19, mọi người có thể ngay lập tức nghĩ đến những triệu chứng mà họ vừa trải qua như sốt, đau đầu, đau cơ, đau khớp, đau họng, khó thở và viêm phổi.
Có thể một số người sau khi nhiễm Covid-19 vẫn chưa hồi phục hoàn toàn, tồn tại nhiều di chứng hậu Covid, và bước vào giai đoạn “Covid kéo dài”. Thông thường, nếu triệu chứng vẫn tồn tại sau 4 tuần kể từ khi nhiễm Covid-19 thì được coi là “Covid kéo dài”. Một nghiên cứu cho thấy sau 6 tháng nhiễm Covid-19, có tới 60% bệnh nhân vẫn trải qua các triệu chứng như mệt mỏi, khó thở, ho, giảm trí nhớ, khó tập trung, cảm giác khó chịu không rõ nguyên nhân, giảm vị giác hoặc khứu giác, “sương mù não”, đau đầu, khó chịu đường tiêu hóa, cùng với trầm cảm và lo âu (không phải tất cả triệu chứng đều có ở cùng một bệnh nhân).
Có vẻ như nhiễm Covid-19 không chỉ đơn giản là “dương tính rồi xong”! Ngoài các di chứng kéo dài, mọi người còn có nhiều lo lắng không nguôi: Virus còn tồn tại sau khi nhiễm Covid-19 không? Khi nào lại tấn công trở lại? Nhiễm Covid-19 có chủ yếu gây nhiễm trùng đường tiêu hóa không? Vân vân.
Nếu chúng ta hiểu biết nhất định về Covid-19, có thể chúng ta sẽ không còn lo lắng nhiều. Hiểu rõ bản thân và đối thủ sẽ mang lại cho chúng ta sự tự tin và courage để đối mặt với những điều không chắc chắn trong tương lai.
1. Virus Covid-19 và cơ chế nhiễm bệnh
Mọi người đều biết rằng virus Covid-19 có cấu trúc đơn giản, bao gồm một chuỗi RNA và một vỏ bọc chính làm từ protein. Cấu trúc “thấp cấp” này khiến virus không thể “tự tạo cuộc sống”, mà phải dựa vào cơ thể người bị nhiễm để “tiếp tục đời sống” (do đó, virus rất khó tồn tại trên bề mặt vật thể); mặt khác, nó cũng khiến cho virus khó bị tiêu diệt và loại bỏ, đồng thời dễ lây nhiễm. Một khi nhiễm vào, virus sẽ “hòa nhập” với tế bào cơ thể bị nhiễm, muốn tiêu diệt virus trong cơ thể, phải “đủ sức” hoặc không thể tránh khỏi “không may” làm tổn hại đến tế bào cơ thể.
Sau khi vào cơ thể, virus Covid-19 sẽ coi cơ thể như một “máy sao chép”, “sao chép” ra vô số virus mới. Số lượng virus ban đầu không lớn, nhưng chúng sẽ “làm việc ngoài giờ”. Trong thời gian này, cơ thể chưa có triệu chứng gì (giai đoạn ủ bệnh). Khi virus sao chép đạt đến một lượng nhất định, sẽ gây ra “phản ứng” mạnh mẽ từ cơ thể, tạo ra các triệu chứng khác nhau và lây lan để nhiễm sang người khác.
Tuy nhiên, khi virus Covid-19 tiếp xúc với cơ thể, để xâm nhập vào tế bào cơ thể (để sử dụng máy sao chép), nó cần một “chìa khóa” quan trọng, chính là protein đột biến S. Có protein này, mới có thể mở “ổ khóa” trên tế bào cơ thể, tức là enzyme chuyển đổi angiotensin 2 (ACE2). Virus Covid-19 có “chìa khóa” để vào cơ thể, mức độ nguy hiểm có thể thấy rõ!
2. Vai trò của ACE2 trong nhiễm Covid-19
Chúng ta biết rằng khoảng 60% cơ thể con người là nước, những nước này phân bố trong các tổ chức, cơ quan và tế bào khác nhau của cơ thể, và quá trình cũng như trạng thái phân bố được kiểm soát chặt chẽ; một khi mất kiểm soát, con người có thể bị bệnh. Trong số nhiều “quản lý” cân bằng nước, có một hệ thống quan trọng gọi là “hệ thống renin-angiotensin”, hệ thống này tồn tại rộng rãi trong tim, mạch máu, cơ bắp, não, tuyến tụy, tuyến sinh dục và mô mỡ. Nói một cách đơn giản, hệ thống này có thể tổng hợp angiotensin nguyên. Khi thận “cảm thấy” dòng máu giảm, sẽ “cử” renin, renin có thể chuyển đổi angiotensin nguyên thành angiotensin I. Tuy nhiên, angiotensin I không có hoạt tính, cần phải được enzyme chuyển đổi angiotensin (ACE) xử lý để tạo ra angiotensin II (hoặc được chuyển đổi tiếp thành III hoặc IV) mới có thể phát huy tác dụng, tức là co mạch, tăng huyết áp. Vì vậy, nói một cách đơn giản, ACE có thể làm tăng huyết áp, nếu ức chế nó, có thể giảm huyết áp. Trong các loại thuốc điều trị cao huyết áp hiện có, có một loại thuộc về các chất ức chế enzyme chuyển đổi angiotensin (ACEI).
Tuy nhiên, khi virus Covid-19 xâm nhập vào cơ thể, “ổ khóa” được mở ra là ACE2. ACE2 tương tự như ACE nhưng có vai trò khác nhau. ACE2 được phát hiện vào năm 2000. Nó có thể chuyển đổi angiotensin I hoặc II thành angiotensin 1-9 hoặc angiotensin 1-7, chúng có tác dụng ngược lại với angiotensin II. Có nghĩa là, ACE tăng huyết áp, ACE2 thì giảm huyết áp. Tất nhiên, hệ thống điều chỉnh huyết áp không chỉ có “hệ thống renin-angiotensin”, và cũng không phô bày ở đây.
3. Cơ chế gây ra nhiều triệu chứng toàn thân do nhiễm Covid-19
Đầu tiên, vai trò của ACE2 không chỉ đơn thuần là tham gia vào việc điều chỉnh cân bằng nước, mà còn có nhiều “công việc khác”. ACE2 cũng tham gia điều chỉnh viêm, tế bào tăng sinh và các hoạt động sinh lý bệnh lý khác. ACE2 cũng cần sự tham gia của các yếu tố khác để phát huy tác dụng, chẳng hạn như các protease xuyên màng serine 2 và 4 là hai phân tử tham gia vào nhiễm Covid-19.
Ngoài phổi, ACE2 còn được biểu hiện trong nhiều tổ chức tế bào ngoài phổi khác, bao gồm ruột, tim, gan, thận, hệ thần kinh và tế bào miễn dịch. Vì vậy, có thể hiểu lý do tại sao viêm phổi do Covid-19 có thể gây ra nhiều triệu chứng toàn thân, và đã chính thức được đổi tên thành nhiễm virus Covid.
Chẳng hạn như trong ruột, ACE2 không chỉ là thụ thể của virus Covid-19, mà đồng thời ACE2 cũng điều chỉnh việc hấp thụ tryptophan trong ruột; tryptophan có thể cải thiện chức năng của hàng rào ruột, giảm các cytokine viêm, từ đó bảo vệ vi khuẩn có lợi trong ruột và duy trì cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột. Khi virus Covid-19 xâm nhập vào ruột, sự tổng hợp ACE2 giảm, dẫn đến việc phá hủy các cơ chế bảo vệ trên, từ đó gây ra các bệnh lý đường tiêu hóa. Các triệu chứng đường tiêu hóa ở bệnh nhân nhiễm Covid-19 còn có thể liên quan đến các cơ chế khác, chẳng hạn như virus Covid-19 có thể ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương, và có thể kích thích dây thần kinh lang thang có liên quan chặt chẽ đến chức năng đường tiêu hóa, làm nôn mửa, buồn nôn và tiêu chảy.
Tiếp theo, ngoài ACE2, virus Covid-19 cũng có thể lây nhiễm tế bào cơ thể thông qua nhiều thụ thể khác nhau. Gần đây, người ta phát hiện ra hàng chục loại protein màng có thể kết hợp với protein S của virus Covid-19, cả riêng lẻ hoặc như các yếu tố hỗ trợ cho ACE2. Ví dụ như là chondroitin sulfate, một chất có mặt trên bề mặt tế bào của đa số tế bào, phòng và nhiều sợi thần kinh trong não và mũi chứa protein neuropilin 1, hoặc CD147, được biểu hiện cao trong hệ miễn dịch. Một số nghiên cứu cũng chỉ ra rằng virus Covid-19 có thể lây nhiễm tế bào qua con đường kết hợp màng nội bào (endosomal pathway).
Thứ ba, ACE2 hoặc các thụ thể khác chủ yếu trung gian cho giai đoạn “xâm nhập” vào tế bào cơ thể, nhưng thực tế, vẫn còn nhiều quá trình tiếp theo. Khi virus xâm nhập thành công, hệ miễn dịch bẩm sinh của cơ thể sẽ được kích hoạt, virus Covid-19 nhằm “bảo vệ bản thân” cần kích hoạt cơ chế tín hiệu tương ứng, ức chế cuộc tấn công của hệ miễn dịch cơ thể; sau đó, cơ chế miễn dịch thích ứng của cơ thể sẽ được kích hoạt, cuộc “chiến tranh” giữa virus và hệ miễn dịch của cơ thể sẽ tiếp tục leo thang; nếu hệ miễn dịch không thể tiêu diệt thành công virus, cơ thể sẽ rơi vào giai đoạn triệu chứng cấp tính; sau kỳ cấp tính, tùy thuộc vào tình trạng chiến đấu của virus và cơ thể, hoặc phục hồi, hoặc tử vong hoặc bước vào giai đoạn Covid kéo dài.
4. Cơ chế của các di chứng hậu nhiễm Covid
Từ những giới thiệu về nhiễm Covid-19 đối với cơ thể và gây ra triệu chứng đường tiêu hóa, có thể thấy virus Covid-19 ảnh hưởng đến cơ thể không chỉ giới hạn ở một cơ quan nào đó, cũng không chỉ giới hạn ở một con đường thụ thể là ACE2. Hiện tại, quá trình bệnh lý sau khi nhiễm virus Covid-19 vẫn chưa được nghiên cứu rõ ràng. Về quá trình nhiễm và cơ chế gây ra các di chứng, vẫn chỉ là giả thuyết. Cụ thể có thể bao gồm một vài khía cạnh sau.
Đầu tiên, sau khi nhiễm Covid-19, hệ miễn dịch của cơ thể xuất hiện tình trạng tự miễn dịch, tiếp tục gây tổn hại cho cơ thể. Thứ hai, sau khi nhiễm Covid-19, phản ứng viêm của cơ thể trở nên bất thường, rơi vào trạng thái viêm mãn tính kéo dài với cường độ thấp, phản ứng viêm gây ra nhiều triệu chứng. Thứ ba, có thể virus sau khi nhiễm không được loại bỏ hoàn toàn, tiếp tục ảnh hưởng đến sức khỏe cơ thể. Thứ tư, còn có thể có các cơ chế khác, chẳng hạn như sự cô lập xã hội trong thời gian dịch Covid-19, sự ra đi của người thân, nỗi sợ virus gây ra rối loạn căng thẳng sau chấn thương, cảm giác chủ quan cho rằng cơ thể gặp nhiều khó chịu khác nhau. Cũng có thể do việc nhiễm Covid-19 gây ra rối loạn chức năng hàng rào máu não, tổn thương chức năng hàng rào ruột và rối loạn hệ vi sinh vật ở ruột, từ đó vẫn dẫn đến nhiều “tổn thương” sau khi nhiễm Covid-19 cấp tính.
Tóm lại, nhiễm Covid-19 là một bệnh lý toàn thân chủ yếu ảnh hưởng đến hệ hô hấp, nhưng cũng liên quan đến hệ thần kinh, hệ tim mạch và hệ tiêu hóa. Cơ chế nhiễm trùng và bệnh lý thì phức tạp và có thể gây ra nhiều triệu chứng cấp tính và mãn tính kéo dài. Đặc biệt khi đại dịch Covid-19 vẫn chưa kết thúc và vẫn có khả năng xuất hiện các biến thể độc lực cao, bất kỳ ai, dù là nhà nghiên cứu hay người dân, cũng không nên chủ quan.
Tài liệu tham khảo
1. Zhang, F., Lau, R.I., Liu, Q. et al. Gut microbiota in COVID-19: key microbial changes, potential mechanisms and clinical applications. Nat Rev Gastroenterol.Hepatol. 2022.
2. Merad M., Mehandru S., Pathological sequelae of long-haul COVID. Nat Immunol. 2022 February; 23(2): 194–202. doi:10.1038/s41590-021-01104-y.
3. Trottein F., Sokol H., Potential causes and consequences of gastrointestinal disorders during a SARS-CoV-2 infection, Cell Reports (2020), doi: https://doi.org/10.1016/j.celrep.2020.107915.
4. Gusev E., Sarapultsev A., Solomatina L. et al. SARS-CoV-2-Specific Immune Response and the Pathogenesis of COVID-19. Int. J. Mol. Sci. 2022, 23, 1716.
5. Markov P., Katzourakis A., Stilianakis N. Antigenic evolution will lead to new SARS-CoV-2 variants with unpredictable severity. Nat Rev Microbiol. 2022 May;20(5):251-252.
6. Vương Đình Hoài. Sinh lý học (phiên bản thứ chín), Bắc Kinh: Nhà xuất bản Y học Nhân dân, 2019.
